Trước
khi tìm hiểu thế nào là “bắc kim thang, cà lang bí rợ”, tôi xin kể lại một câu
chuyện cổ tích mà mình nghe được trong chuyến đi công việc tại Long Xuyên
khoảng 5 năm trước. Người kể câu chuyện này là một cụ bà khoảng gần 80 tuổi, tụ
tập cháu chắt lại rồi vừa ngồi bỏm bẻm nhai trầu vừa kể chuyện. Chắc hẳn rằng
nghe xong mọi người sẽ hiểu thêm về việc mà chúng ta đang bàn tới ở đây. Chuyện
kể như sau:
“Ngày xửa ngày xưa, ở một làng quê nọ, có hai người bạn làm nghề buôn
bán cùng nhau. Một người đi soi đèn bắt ếch về đêm, còn anh kia thì chuyên đi
bán dầu thắp đèn vào rạng sáng. Nhà họ dựng trên một cù lao nhỏ ven sông, tách
biệt với làng xóm, muốn đi vào chợ làng phải đi ngang một cây cầu khỉ vắt vẻo.
Do hoàn cảnh đơn chiếc, nên hai anh cũng thân thiết với nhau. Có lần vì mẹ già
của anh bán ếch bệnh mà không có tiền chạy chữa nên qua đời, anh bán dầu liền
bỏ tiền ra giúp đỡ ma chay mà không hề tính toán, vì thế mà anh bắt ếch càng
quý trọng tình bạn của anh bán dầu.
Một đêm nọ, trong lúc đi làm việc, anh bắt ếch nghe tiếng kêu thảm thiết
phát ra từ một cái bẫy trên đồng. Tính tò mò, anh lại mở ra coi thì phát hiện
ra hai con chim le le và bìm bịp nằm trong bẫy, do chúng giành ăn với nhau mới
bất cẩn rơi vào bẩy của con người. Hai con chim ra sức năn nỉ anh bắt ếch mở
bẩy tha cho mình, rồi hứa sẽ đền ơn báo đáp. Vốn là người có tính nhân từ, anh
bắt ếch cũng xuôi lòng rồi giải thoát cho chúng.
Vài ngày sau, hai con chim cùng bay đến nhà anh bắt ếch để cảnh báo cho
anh biết tai ương sắp đến. Chúng nghe được hai con ma da ở sông bàn với nhau
rằng sẽ kéo chân anh bán dầu và anh bắt ếch, cho hai anh chết, thế mạng cho
chúng để chúng được đầu thai. Vì hai con ma này chết đã lâu, nếu trong 7 ngày
không bắt được người thay thế sẽ bị hồn phách tứ tán, không được đầu thai nữa.
Thêm vào đó, ma da cũng chỉ có thể bắt hai anh khi trời vừa rạng sáng, lúc anh
bán dầu ra chợ và lúc anh bắt ếch về nhà, bởi vì khi mặt trời lên thì chúng
không còn ma phép.
Ban đầu anh bắt ếch đem cớ sự nói anh cho bán dầu nghe, khuyên anh nên ở
nhà, nghỉ bán một tuần lễ, nhưng anh bán dầu lại không tin, cho rằng đấy là mê
tín vớ vẩn, trên đời không có ma, quỷ. Theo lời le le và bìm bịp, anh bắt ếch
viện cớ đến ngày cúng mẹ, gọi anh bán dầu qua nhà tiệc tùng ăn nhậu, chuốc cho
anh say mèm đến mức sáng hôm sau không ra chợ bán được. Ngày kia lại lấy cớ
sang nhà cảm ơn anh bán dầu đã giúp đỡ, lại bày tiệc ăn uống no say, trì hoãn
việc đi ngang cây cầu kia.
Hôm ấy là ngày cuối cùng của thời hạn 7 ngày ma da bắt hồn, do say sỉn
nhiều ngày liền nên anh bắt ếch ngủ quên. Anh bán dầu sực tỉnh vào sáng sớm,
nhận ra mình đã bỏ buôn bán mấy ngày liền bèn nhanh chóng quẩy hàng ra chợ. Do
bước vội vàng qua cầu khỉ cheo leo, lại bị bọn ma da biến phép cho cầu trơn
trượt nên sẩy chân rơi xuống nước mà chết. Anh bắt ếch vì tiếc thương bạn nhưng
do còn sợ bọn ma da nên phải đợi hết một ngày sau mới dám vớt xác bạn lên mà
làm ma chay. Thấy ân nhân của mình đau lòng, le le và bìm bịp cũng bay đến, cất
tiếng kêu thảm thiết như tiếng kèn trống đám ma để tiễn biệt một người chết
oan.”
Đọc hết truyện cổ tích này thì có lẽ mọi người đều sáng tỏ vì sao trong
bài đồng dao “Bắc kim thang” có 4 câu cuối là:
Chú bán dầu, qua cầu mà té.
Chú bán ếch, ở lại làm chi.
Con le le đánh trống thổi kèn,
Con bìm bịp thổi tò tí te tò te.
Thực chất là để diễn tả lại câu chuyện cổ tích đề cao tình bạn và tính
chất cứu vật vật trả ơn của người xưa.
Thế nên vấn đề còn lại nằm ở hai câu:
Bắc kim thang, cà lang bí rợ
Cột qua kèo, là kèo qua cột.
Ở câu đầu tiên, “cà, lang, bí rợ” là để chỉ cho 3 loại củ, quả có cùng
một đặc tính là thuộc họ dây leo, trái cà, khoai lang và bí rợ. Đặc biệt với từ
bí rợ, là một từ thuần chất của miền Nam, cũng đã nói lên xuất xứ của bài đồng
dao này là từ miền Tây Nam bộ.
Nói đến “bắc kim thang” thì phải hiểu hơi “hàn lâm” một chút, là từ kim
thang ở đây hiểu cho đúng phải là cái thang hình chữ KIM -金- tức là hình tam giác
cân. Từ “kim tự tháp” cũng là bắt nguồn từ chữ “kim” này mà có, do chỉ hình
dạng cái tháp của người Ai Cập cổ là hình tam giác cân.
Còn cái “kim thang” của con nít ngày xưa là do người lớn dùng hai thanh
tre dài, bắt chéo vào nhau tạo thành một hình tam giác cân rồi cắm trên mặt
đất, cách vài mét lại đặt một cái như vậy, tạo thành một hàng dài. Bản thân của
cái kim thang này trở thành một cái cột (do không có cây cột dựng đứng giữa nên
hai thanh tre chéo vào trở thành cột luôn). Những cái kim thang được nối vào
nhau bởi cái “vì kèo” là những thanh tre chạy dọc theo giàn, cứ như thế tạo
thành một giàn cốt là để cho cà, lang, bí rợ leo lên mà sinh sôi, phát triển.
Vậy “cột qua kèo, kèo qua cột” là chỉ mối quan hệ gắn bó vào nhau của
hai vật thể.
Cả câu “bắc kim thang, cà lang bí rợ, cột qua kèo, là kèo qua cột” cốt
để miêu tả mối quan hệ keo sơn, quấn quít, gắn bó vào nhau của anh bán dầu và
anh bán ếch ở bốn câu sau.
Cả bài đồng dao này được viết lại dựa trên câu chuyện cổ tích kia, nên
cách lý giải cũng vì thế mà nên hiểu cho đúng. Tuy nhiên trải qua thời gian
dài, người lớn không còn kiên nhẫn để giải thích cho con trẻ hiểu về truyện cổ
tích kia, thế nên bài đồng dao “bắc kim thang” cứ thế mà lưu truyền, gây ra sự
hoang mang, khó hiểu cho người nghe.
Bên cạnh đó, cũng còn nhiều lời bàn, tranh cãi xung quanh việc lý giải ý
nghĩa cho bài đồng dao này. Điển hình là ông Nguyễn Hữu Hiệp ở An Giang đã phát
biểu trong hội thảo khoa học tại trường Đại học Cần Thơ năm 2003, rằng hiểu cho
đúng thì bài đồng dao này phải được hát là:
Bắt kim than, cà lang bí rợ
Cột quai chèo, chèo qua chèo lại,
Bắt ngựa ô, chạy vô vườn mít,
Hái lá mít, chùi đít ngựa ô.
Tuy nhiên cách giải thích này lại khập khiễng và vô cùng tối nghĩa, khó
hiểu.
Vậy nên tôi mới mạn phép truy tìm nguồn gốc, đọc và thẩm định rồi giải
thích để mọi người hiểu hơn về bài đồng dao này. Nếu mọi người thấy cách lý
giải này là hợp lý thì nhớ đặng mà con cháu có hỏi, thì ta biết trả lời rằng vì
sao trẻ con hay hát:
Bắc kim thang, cà lang bí rợ,
Cột qua kèo, là kèo qua cột…
Ngọc Thạch
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét